Արամ Արամեան (Աշոտ, Թաթուլ)
Դարձեալ կախաղան, դարձեալ նոր զոհ…
Օգոստոս 9/21-ին, երկուշաբթի առտու արշալուսին-գրում է Կարինից մեր ընկեր-վաշտ մը զօրքի հսկողութեամբ՝ Արամեանը բանտէն կախաղանի վայրը առաջնորդեցին: Արամը առանց մէկու մը օգնութեան, հաստատ քայլերով պատւանդանի վրայ բարձրացաւ, վայրկենաբար հաւաքւած բազմութեանը դիմեց, քանի մը ազդու խօսքերով ձաղկեց տաճիկ կառավարութեան ոճիրները, յայտնեց թէ ինքը հանգիստ հոգով կը զոհւի իր սիրած ազգին ազատութեան համար եւ ապա «կեցցէ՜ Յեղափոխութիւնը, Vive la Revolution!» գոչելով՝ ինքն իր ձեռքով չւանը վիզն անցուց…
«Ամերկեան հիւպատոսը հոն էր եւ նահատակին լուսանկարը հանեց: Դիակը ամբողջ երկու օր կախւած մնաց հրապարակին վրայ: Թիւրք ամբոխը շարունակ կ’երթար դիտելու, հայերէն՝ ոչ ոք: Երկու օր ետք միայն ամրմինը յանձնւեցաւ առաջնորդարանին եւ հայերը խուռն բազմութեամբ ու հանդէսով փութացին իրենց վերջին տխուր պարտքը տալիւ քաջարի նահատակին»…
Ո՞վ էր կախաղանից յեղափոխութիւն գոչող մոլեռանդ նահատակը:
Արամ Արամեան, բնիկ կարնեցի, երբեմն քարտուղար թաղական խորհրդի, անմիջական ծնունդ քաղաքական բռնութիւնից արիւնաքամ եղող հայ ժողովրդի, Կյարեց «Դաշնակցութեան» 1890 թւին, հազիւ 20 տարեկան հասակում, եւ յայտնի դարձաւ «Աշոտ» ու «Թաթուլ» կեղծանուններով: Նոր մտած Կարինի գործող կօմիտէի մէջ, Արամեան 1891 թւի օգոստոսի վերջերին ստիպւեց հեռանալ Կարինից մի սպանութեան պատճառով« նրան վիճակւեց սպանել Խաչատուր Կերեկցեանին, որ կօմիտէի կարծիքով, խոչընդոտ էր հանդիսանում յեղափոխական գործին:
… Թաթուլը մի ամբողջ տարի աստանդական կեանք վարեց Կովկասում, մինչեւ 1892 ամառը, երբ տեղի ունեցաւ Դաշնակցութեան Ընդհանուր Ժողովը: Այդ ժողովին Արամեան իրեն յատուկ կրակով՝ պաշտպանում էր մի ծրագիր, որ իր «հաւատամքն» էր կազմում այն ժամանակ: Նա դէմ էր ընդհանուր ապստամբութեան, ընդհանուր ցոյցերի վերաբերեալ բոլոր առաջարկոութիւններին, համարելով այդ բոլորը անկարելիութեան չափ դժւար մեր տկար ու ցրւած ժողովրդի համար: «Այդ բոլորի փոխարէն-պնդում էր նա-պէտք է ընդունել գործունէութեան մի այլ սիստէմ, այն է՝ անհատական տէռօր, ուղղած կառավարութեան կեղեքիչ պաշտօնեաների ու ամէն մի ճշնողի դէմ: Թող տէօօրիստի պարտքը լինի վերջ դնել բռնաւորների կեանքին եւ սպանութիւնը կատարելուց յետեյ երբեք փախուստ չտալ, այլ կանգնել տեղնուտեղը եւ յայտարարել, որ ինքն է կատարողը, առանց ուրիշների մասնակցութեան եւ դրդման, որպէսզի իր պատճառով չվնասւեն ուրիշները, շատ անգամ ամբողջ գիւղեր ու համայնքներ»: Գուցէ շատերին անգործնական թւի այդ անհատական ծրագիրը, բայց անհերքելի է, որ դա նրա անձնական քաջութեան եւ ասպետական վեհ բնաւորութեան պետճախօս նշանն է: Արամեանի այդ առաջարկը ընդունելութիւն չգտաւ Ընդհանուր Ժողովում, եւ այդ իսկ պատճառով նա, անխախտ համզւած իր մտքին, հեռացաւ կազմակերպութիւնից եւ մինչեւ 1894 դուրս մնաց յեղափոխական գործօն աշխատանքներից, զբաղւելով գլխաւորապէս ընդհանուր պրօպագանդայով:
Բայց ահա վրայ հասաւ 1894 թւականը, հայկական շարժման ընթացքում այդ նշանաւոր տարին, եւ մի շարք դէպքերի ու երեւոյթների ազդեցութեան տակ՝ նա այդ տարւայ աշնանը, վճռեց նորից երկիր մտնել…
Նրա ուշադրութեան գլխաւոր կէտը այժմ-ժողովրդի ինքնապաշտպանութեան պահանջին բաւարարութիւն տալն էր: Միանգամայն արտակարգ եռանդով՝ կամաւորներից կռւող ֆէդայական խմբեր էր կազմում նա զանազան վայրերում, իրար հետ սերտ փոխադարձ յարաբերութեան մէջ դնում, զէնքեր փոխադրում եւ բաժանում…
…: Այսքանը միայն կ’ասենք, որ Արամեանի նման գործիչների կորուստը լոկ անհատի կորուստ չէ, այլ, կարծես, կռւող բանակի մը ամբողջ մասի մահացում-. այնքան բարձր էր նա նոյնիսկ յեղափոխական դրօշը ամուր բռնած ընկերների շարքում իր բարոյական բացառիկ բնազդներով, համոզմունքի ու գաղափարի տոկունութեամբ, իր առաջնակարգ ընդունակութիւններով…
Ձեռբակալւելով 1896 թւի յուլիս 9-ին, Արամեանը մինչեւ կախաղան բարձրանալը, ամբողջ երեք տարի, փակւած մնաց Կարինի բանտում, ենթակայ ամէն տեսակ տանջանքների, բայց երբեք նա չմոռցաւ իր միակ տենչանքը-մեռնել փայլուն ճակատամարտի մէջ զէնքը ձեռին, զինակից ընկերների կողքին…
…: «Կեցցէ՜ յեղափոխութիւն, կեցցէ՜ յեղափոխութիւն»…
Ստրո՜ւկ, դժբա՜խտ ժողովուրդ, որ չկարողացաւ արձագանգ տալ նահատակի հոգուց բխած այդ գոչին…
Բայց թող չվրդովւի՛ հանգիստդ, թանկագին ընկեր:
Շատ չի անցնիլ եւ ստրուկի ազատ որդին, հպարտութեամբ կանգ առնելով նոյն վայրում, ուր կանգնած էր քո սեւ կախաղանը, լիաբերան կը գոչի.
…Փա՜ռք յեղափոխութեան.
Փա՜ռք նահատակի յիշատակին…
Սեպտեմբեր 1899
թիւ 8 (99)