Կարապետ Աւոյեան «Մօրուք Կարօ»
1875 – 6 Դեկտեմբեր 1949
Սասունցի ֆետայիի դաշնակցական դէմքը
Հայ յեղափոխական շարժման փառքն ու պարծանքը կը հանդիսանայ Ֆետայական Սերունդը, որ ամբողջ երեսնամեակ մը՝ 1890ականներէն մինչեւ 1920ականները, իր անձնազոհութեամբ եւ հերոսական յաղթարշաւով, արեան բոլոր ճանապարհները կտրել-անցնելով, նոր ժամանակներու ուղին հարթեց հայ ժողովուրդին առջեւ ու կռանեց Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի ստեղծման համար մինչեւ վերջին շունչ պայքարելու ազգային մեր Կամքն ու Մարտունակութիւնը։
Աւազանի անունով Կարապետ Աւոյեան ներկայացուցչական դէմքերէն մէկն է սասունցի այն երիտասարդ հայորդիներուն, որոնք 1890ականներու առաջին տարիներէն իսկ զէնք ու փամփուշտ ձեռք ձգեցին եւ բարձրացան մեր լեռները՝ ընդառաջելով «Միայն զէնքով կայ հայոց փրկութիւն» արեան կանչին։
Թրքական բռնակալութեան եւ ճնշումներուն ու քրտական հարստահարութեանց դէմ բողոքի, ընդվզումի եւ ապստամբութեան գաղափարական կրակը ջերմացուց անոնց հոգին, դարբնեց անոնց անկեղծ զինուորի նկարագիրը եւ վարար աղբիւրը դարձաւ անոնց առասպելական հերոսութեան։
Անոնք դիմացան «վէրքերով լի»՝ պայքարը անվեհեր շարունակելու անհաւասար կռուին եւ վերապրեցան։
Անոնք մահացու հարուածներու տակ ինկան եւ գաղափարի ու զէնքի անփոխարինելի ընկերներ կորսնցուցին, բայց ինկողներու սիրոյն իսկ վճռեցին մինչեւ յաղթանակ շարունակել կռիւը, որովհետեւ իրենց արիւնոտ դրօշին վրայ գրուած էր՝ «Նպատակս տկարութիւն չի ճանչնար»։
Անոնք անքակտելիօրէն կապուած մնացին իրենց ժողովուրդին՝ անոր ճակատագրին ամբողջապէս տէր կանգնելով, անոր հետ կիսելով ե՛ւ ջարդերով աւարտած ծանր պարտութիւններու արհաւիրքը, ե՛ւ անհաւատալի յաղթանակներով պսակուած հերոսամարտերուն արգասիքը։
Ողջ էութեամբ սասունցի ֆետայիներ էին անոնք եւ Դաշնակցութեան մէջ գտած էին իրենց գաղափարական նկարագիրը, որովհետեւ հայ ժողովուրդին պարտադրուած Ազատամարտը կարելի էր նուաճել միայն «վեհ քաջեր»ով, իսկ նոյնինքն Դաշնակցութիւնը փաստօրէն եղաւ ծնունդը «Նպատակիս հասնիմ միայն» ուխտով դաշնադրութիւն կնքած անձնուէր հերոսներու։
Մօրուք Կարօ տիպական ներկայացուցիչներէն էր աւելի քան երեսուն տարի հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան համար կռիւ մղած այդ Սերունդին։ Ծնած էր 1875ին, Սասնոյ Կելիէկիւզան գիւղը։ Որդին էր իշխան Աւէի, որ վերջին շառաւիղներէն էր Տարօնի Աշխարհը հայկական իր դիմագծով պահպանած ու պաշտպանած Սասնոյ առասպելատիպ իշխանական տոհմերուն։ Նախնական ուսումը ստացած էր Ս. Առաքելոց վանքին մէջ, այնուհետեւ՝ աւարտած էր Մշոյ Կեդրոնական վարժարանը։
Մօրուք Կարօ առաջին հետեւորդներէն եղաւ Արաբոյի եւ հազիւ 18 տարեկան էր, երբ 1893ին լեռ բարձրացաւ ու միացաւ ֆետայական շարժման։ Այդ թուականէն սկսեալ մասնակցեցաւ Սասնոյ բոլոր կռիւներուն (1894ին, 1898ին, 1904ին, 1907ին), միշտ գտնուեցաւ կռուի առաջին դիրքերու վրայ եւ զէնքի ու գաղափարի իր անբաժան ընկերոջ՝ Չոլոյի հետ, անպարտելի մնացին, վերապրեցան ամէն կարգի անհաւասար մարտերէ եւ միասնաբար իրենց կարեւոր ներդրումը ունեցան դաշնակցական ֆետայիի առինքնող աւանդի կերտման մէջ։
1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, հայ ռանչպարի խաղաղ աշխատանքին վերադառնալով հանդերձ՝ Մօրուք Կարօ ինք եւս զէնքը մէկդի չնետեց, չհաւատաց՝ որ անօրէն թուրքն ու քիւրտը մէկ օրէն միւսը կրնան փոխուիլ եւ երբ պայթեցաւ Հայասպանութեան փոթորիկը, փութաց Սասնոյ ինքնապաշտպանութեան, ահեղ կռիւներէ դարձեալ վերապրեցաւ եւ առաջնորդեց Սասնոյ հայութեան գաղթը դէպի Արեւելահայաստան։ Իսկ ռուսական զօրքերու հետ հայ կամաւորական գունդերու Վան մուտքէն ետք, Մօրուք Կարօ գլխաւոր կազմակերպիչներէն մէկը եղաւ «մէկ հայ՝ մէկ ոսկի» կարգախօսով թափ առած հայ որբերու հաւաքման սրբազան գործին։
Մօրուք Կարօ միեւնոյն մարտունակութեամբ, սասունցի իր ձիաւորներով, մասնակցեցաւ ոչ միայն 1918ի Մայիսեան յաղթանակներու կերտումին, այլեւ այն բոլոր մարտերուն, որոնք մղուեցան Անդրանիկի հրամանատարութեամբ թէ՛ յանուն Արեւմտահայաստանը թրքական զօրքերէն ազատագրումին, թէ՛ յանուն (աւելի ետք) Զանգեզուրի ու Ղարաբաղի պաշտպանութեան։ Մօրուք Կարօ առաջին դիրքերու վրայ կռուեցաւ նաեւ 1920ի աշնան բռնկած Հայ-Թրքական պատերազմի ընթացքին, իսկ Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք՝ առաջնորդներէն մէկը եղաւ Յեղկոմի խժդժութեանց դէմ 1921ին պայթած Փետրուար 18ի համաժողովրդային ապստամբութեան։
Հայաստանի Հանրապետութեան վերջնական խորհրդայնացումէն ետք, Յուլիս 1921ին իր կարգին անցաւ Թաւրիզ, ուրկէ՝ Հալէպ եւ, այնուհետեւ, Յունաստան։ Քանի մը տարի Յունաստան մնալէ ու գործելէ ետք, 1926ին, երբ խորհրդահայ իշխանութիւնները ներում խոստացան հայրենիք վերադարձի պատրաստակամութիւն ունեցող տարագիր գործիչներուն, Մօրուք Կարօ եւ Չոլօ վերադարձան հայրենիք եւ բնակութիւն հաստատեցին Թալինի շրջանին մէջ։ Ստեղծեցին իրենց նոր կեանքի պայմանները, բայց միշտ հանդիպեցան հալածանքի եւ ի վերջոյ դարձեալ ստիպուեցան հեռանալ իրենց պաշտած ժողովուրդէն ու հայրենի հողէն։
Մօրուք Կարօ իր կեանքի վերջին տարիները ապրեցաւ Համատանի մէջ (Պարսկաստան), ուր շարունակեց կազմակերպական գործուն ներկայաութիւն ըլլալ Դաշնակցութեան մէջ, մինչեւ որ 6 Դեկտեմբեր 1949ին, առյաւէտ փակեց իր ցաւատանջ աչքերը։
Մօրուք Կարոյի կենսագրութեան խորհրդահայ ժամանակաշրջանին վերաբերեալ ուշագրաւ վկայութիւն մը ունի Խաչիկ Դաշտենց՝ իր «Ռանչպարների կանչը» գործին մէջ։ Կ’արժէ կարդալ Դաշտենցի վկայութիւնը՝ ի մտի ունենալով, որ 1970ականներուն գրուած է եւ ամբողջական ճշմարտութիւնը դեռ ի վիճակի չէ թուղթին յանձնելու, բայց տողատակի արդէն կը զգացնէ, թէ ինչպիսի ողբերգութիւն բաժին հանուեցաւ հայրենադարձ ֆետայիին։
ՀԱՅԴՈԻԿԻ ՓԱԽՈԻՍՏԸ
Ամրան գիշեր էր։
Ահագչի գիւղի ծայրամասում գտնուող իր խաղաղ խրճիթի տանիքին քնած էր Մօրուք Կարոն։
1921 թուականի Փետրուարին Մօրուք Կարոն եղել էր դէպի Էջմիածին եւ Աշտարակ արշաւող զինուած ուժերի շարքերում, իսկ նոյն տարուայ Ապրիլին Չոլոյի հետ Ջուլֆայի վրայով փախել էր Պարսկաստան։ Համադան քաղաքից Բաղդատի վրայով անցել էր Հալէպ, այնտեղից էլ՝ Յունաստան։
1924ին Սովետական Հայաստանից փախած ֆիդայիներին ներում էր շնորհուել եւ այդ երկուսն էլ Յունաստանից Հայաստան վերադառնալով ձեռնամուխ էին եղել երկրագործական խաղաղ աշխատանքի։
Կարոն ընտրուած էր գիւղսովետի անդամ եւ «փոդի» նախագահ։
Գիւղում տիրական էին դարձել բատրակները։ Ստեղծուել էր չքաւոր եւ միջակ գիւղացու դաշինք ընդդէմ ուռճացած տնտեսութիւնների։
Անբարեյոյս էին համարւում հին ֆիդայիները։
Վերադարձից երեք տարի անց Չոլոն ձերբակալուեց։ Մօրուք Կարոն դարձաւ անհանգիստ։
Մի օր մի միլիցիոներ եկաւ Ահագչի եւ ուզեց իմանալ, թէ որտեղ է Կարոն։ Կինը պատասխանեց, թէ աղուն է տարել Ոսկեթաս։
Միլիցիոներս շտապեց Ոսկեթաս։ Ճանապարհին հանդիպեց մի ալրոտ մարդու։ Կարոն էր։ Հարցրեց.
– Ջրաղացում շատ մարդ կա՞ր։
– Կար։
– Մօրուսն էնտե՞ղ է։
– Հա, իր հերթին է սպասում,- խորհրադաւոր պատասխանեց Մօրուք Կարոն եւ տուն հասնելով ծեծեց կնոջը, թէ ինչո՞ւ է իր տեղը ուրիշներին յայտնում։
Թէեւ Կարոն գիւղսովետի անդամ էր եւ փոդի նախագահ, բայց արդէն համոզուել էր, որ իրեն կասկածում են եւ սկսել էր մօտը զէնք պահել։ Ու այժմ էլ քնած էր տասնոցը գլխատակին։ Ցերեկները նա այդ զէնքը թաքցնում էր ամբարի կամ թոնրի ակի մէջ։ Այդ հին ֆիդային վերին աստիճանի զգոյշ էր եւ կասկածամիտ։ Չէր վստահում ոչ մէկին, նոյնիսկ կնոջը, մանաւանդ՝ Չոլոյի ձերբակալութիւնից յետոյ։ Քնում էր միշտ առանձին, ամառները տանիքին եւ զէնքը միշտ վրան։ Գլխի տակ բարձի փոխարէն նա երբեմն մի սուր քար էր դնում, որ խոր քնով չտարուի։
Զէնքից բացի Կարոն ձեռք էր բերել մի հրաշալի զամբիկ։ Անունը Սոսէ էր։ Այնպէս էր վարժեցրել, որ ձին ցերեկը արածի մարգագետնում, իսկ գիշերները պատրաստ կանգնած լինի տան ետեւ։ Զին ոչ միայն դրան էր վարժուել, այլեւ տիրոջ միջնամատի մի թեթեւ շարժումով քառատրոփ սուրալ՝ ցանկացած ուղղութեամբ։
Ռանչպար մարդուն ի՞նչ է հարկավոր – հայրենի հող եւ մի խաղաղ անկիւն այդ հողի վրայ։
Այդ խաղաղ անկիւնը կար։ Կարոն ունէր բարձր տանիքով մի տուն լեռնային գիւղում, դիմացը մի սար՝ Արտենի, եւ սարի ճակատին՝ լուսին։
Հրաշալի հնձուոր էր Կարոն եւ դաշտ էր գնում միշտ արշալոյսից առաջ։ Միջահասակից քիչ ցածր էր, փոքր-ինչ շէկին տուող, ճակատը լայն, բեղերը խիտ ու ոլորուն։ Արագաշարժ մարդ էր, ազդու շարժուձեւերով։ Հանգիստ հաց կերած չկար կեանքում, այլ միշտ ոտքի վրայ։ Խնայել, խղճալ չգիտէր, երբ խօսքը վերաբերուէր ընդհանուրի ապահովութեանը։ Այս նոր վայրում Կարոն այնքան բարեկեցիկ էր դարձել, որ ակնարկներ կային, թէ «Գիւղսովետի անդամ Մօրուքը սեփականատիրական ձգտումներ ունի»։
Ընդամէնը մի քանի տարի նա իրեն զգաց խաղաղ աշխատաւոր այդ լեռնային գիւղում։ Դարձեալ խափանուեց հանգիստը։
Ռանչպարն ու ըմբոստ ֆիդային կողք¬կողքի ապրում էին այդ հին սասունցու մէջ։ Ճնշւում էր առաջինը՝ պոռթկում էր ֆիդային, երկրորդն էր ճնշւում՝ զարթնում էր ռանչպարը։
Տեղական թերթերից եւ եկող¬գնացողներից յայտնի էր դարձել, որ քրդական նոր շարժումներ են սկսուել Արարատի թիկունքում եւ Շէյխ Զիլան անունով մի հայ ֆիդայի այդ շարժումների գլուխն անցնելով, դրանք վերածել է թուրք բռնակալութեան դէմ ուղղուած մեծ ապստամբութեան։ Նոյնիսկ այդ ֆիդայու անունն էին տալիս – «Բրինդար»։ Որ այդ կռիւների մէջ սպանվել են երկու հին հայդուկ – քուրդ Հասանոն եւ ասորի Աբդելոն։ Եթէ այդ լուրերը ճիշտ են, ինչու չգնալ եւ չմասնակցել այդ ապստամբութեանը։ Թէկուզ եւ սպանուի, ի՞նչ կայ որ։ Չէ՞ որ հայդուկի կոչումն է կռվել եւ մեռնել ազատութեան համար։ Ինչո՞վ է ինքը ասորի Աբդելոյից կամ Հասանոյից պակաս։
Այսօր նա հնձից եկաւ, գերանդին հանեց տանից, որ հեսանի, բայց յոգնած էր, շուտ քնեց։ Գիշերը նոր էր ճեղքուել։
Կարոյին թուաց, որ իր ականջին ձայն դիպաւ։ Արթնացաւ, նայեց շուրջը։ Ոչ ոք չկար։ Արտենի սարը կախուած էր իր վրայ, իսկ տան առջեւի ձորակով խշշալով գնում էր առուն։ Տան ետեւը քարէ սանդուղքներ կային։ Ստուգեց։ Ձին կանգնած էր վերջին սանդուղի մօտ, պատի տակ։ Մի բերան ծըխեց եւ տանիքին նստելով սկսեց գերանդին սրել։ Լուսաբացին հնձի էր գնալու։
Քիչ անց խուլ ոտնաձայն լսուեց։ Թուաց, թէ ներքեւում դուռը բախեցին։
– Ո՞վ է,- հնչեց Մօրուքի ձայնը վերեւից։
Տանիքի վրայ կանգնել էր տանտէրը նախշուն վերմակը շուրջը հաւաքած, գերանդին ձեռքի մէջ։ Նայեց։ Լուսնեակն իր տեղումն էր։ Արտենի սարը իր տեղումն էր, խրճիթներն իրենց տեղում էին։ Այս մէկը իր եղբայր Օհանի տունն է։ Միւսը Մոսէ Իմոյի տանիքն է։ Տէր Քաջի դեզը ստուեր է նետել իր մարագի պատին։
Ահա եւ գիւղի Խոտնոցը՝ մեծ քարով։
Դրան վրայ դարձեալ զարկ լսուեց։
– Ո՞վ է,- իր հարցը կրկնեց Մօրուքը՝ տանիքից ներքեւ կռանալով։
Դրանը մի կին էր կանգնած։
– Իշխնձորցի, դո՞ւ ես։
– Ես եմ, Մօրուք։ Գործով ելայ դուրս, դուռը իմ ետեւից փակուեց։
– Ուժով հրիր։
Հրում եմ, չի բացւում։ Սողնակը իջել է դրան վրայ։
Մօրուք Կարոն գերանդին ձեռքին տանիքից կռացած նայում էր կնոջը՝ Մարթային։ Ի՞նչ էր մնացել այդ հրեղէն հարսից, որ դժուարանում էր նոյնիսկ մի դուռ բանալ։ Մի՞թէ այդ այն լեռնական աղջիկն է, որին ինքը ձիու մէջքին դրած փախցրել էր Կեպին սարի ամառանոցից։
Սեփական դուռը փակուել էր իրենց դէմ։
Ո՞վ պէտք է փակած լինէր, այն էլ այդ լուսնեակ գիշերին, այդ զմայլելի խաղաղութեան մէջ, երբ Մօրուքը գերանդին էր հեսանում, որ շուտով հնձի գնայ։
Ու ծանր մի տրտմութիւն իջաւ երկուսի վրայ, որ միգուցէ այդ դուռը յաւիտեան է փակուելու։
Մօրուք Կարոն հագաւ շորերը, իջաւ բաց արեց դուռը եւ գերանդին ուսին դրած գնաց հնձի։ Մինչեւ երեկոյ հնձեց։ Հեսանեց ու նորից հնձեց։ Յոգնած էր, դաշտից վերադարձաւ, գերանդին կախեց պատից ու մտաւ օդան։ Վրայի շորերը հանեց, որ շոգից չնեղուի։ Կինը գնաց ճաշ բերելու, բայց փողանից դատարկ ետ դարձաւ։
Դիմացի ձորակի մէջ ինչ-որ անծանոթ մարդիկ երեւացին, Եօթը հոգի էին եւ դէպի իրենց կողմն էին գալիս։
¬ Կարօ, էդ մարդիկ եկել են քեզ տանելու,- տագնապալի ազդարարեց Մարթան ցածր ձայնով։ Մօրուքը նայեց օդայի նեղլիկ լուսանցքից եւ արագ նետուեց հացատուն։ Ինչ¬որ բան էր ուզում վերցնել, բայց ետ դարձաւ եւ փողանից ձիու կապը առնելով շտապեց դուրս։ Շեմքին չհասած դէմը կտրեցին,
Մարթան ետեւից ձայնեց. «Մօրուք, դու գնա՛ իրենց բարեւ տուր։ Եթէ քո բարեւն առան ու քեզ ձեռք տուին, վնաս չկայ, իսկ եթէ քո բարեւը չառան՝ ուրեմն հաստատ իմացիր, որ եկել են քեզ տանելու»։
Կարոն մօտեցաւ, բարեւ տուեց, բայց ոչ մէկը նրա բարեւը չառաւ։
Ձին կանգնած էր պատի տակ։ Մարթան մօտեցաւ եւ գլխի կամաց թափ տուեց ձիու երեսին։ Ձին ընդոստնեց դէպի աղբիւրը։
Կարոն շարժուեց ձիու ետեւից։
– Մենք քեզ հետ մի քիչ գործ ունենք, ո՞ւր ես գնում,- զգուշացրեց նրանց պետը։
– Ձին աղբիւրն է, գնամ բերեմ, յետոյ գործի մասին կը խօսենք,- ասաց Կարոն։
Տեսան, որ անզէն է, շապիկ վարտիքով եւ ձեռքին ձիու սանձ կայ, համաձայն եղան։
Մօրուքը գնաց դէպի աղբիւրը։ Ձին տիրոջ ոտնաձայնն առնելով ականջները խաղացրեց։ Հազիւ էր կապը ձիու բերանը դրել, երբ անծանօթ մարդիկ մօտեցան աղբիւրին։
– Ինչպէ՞ս, դուք իմ ետեւից է՞ք գալիս,- ասաց Կարոն եւ ձեռնաթաթով աննկատելի հարուածեց ձիու դնչին։ Սոսէն խրտնեց ու փախաւ։
– Քուռը, քուռը,- բղաւեց սասունցին եւ շտապեց ձիու ետեւից։
Ձին քառատրոփ վազքով բարձրացաւ քարքարոտ բլուրը, որի վրայ գիւղն էր շինված եւ սլացաւ դէպի Խոտնոցի ձորը, մեծ քարի ուղղութեամբ։
Այդ ձորը ուղիղ տանում էր դէպի Արագածի լանջերը։ Կարոն հետքը կորցնելու համար ճանապարհին մտավ ինչ¬որ տուն, եւ հակառակ կողմից դուրս գալով, սլացաւ ձիու ետեւից։ Սոսէն Խոտնոցի մեծ քարի տակ կանգնած սպասում էր իրեն։ Հասնելն ու հեծնելը մեկ եղաւ։ Մինչ մարդիկ ուշքի կը գային, թէ ի՞նչ կատարուեց, Մօրուք Կարոն արդէն մօտենում էր Ծխով աղբիւրին։
Շատ թամբած ձիեր էր սանձել այդ անսանձ ֆիդային, բայց այս մէկը անթամբ էր եւ անսանձ, սակայն նոյնքան հնազանդ իր կամքին, որքան մինչեւ այդ եղած բոլոր նժոյգները։ Այնպէս էր մտել ձիու ականջը եւ այնպիսի հմտութեամբ էր վարում, մերթ իջնելով ձիու փորատակ, մերթ հակառակ կողմից բարձրանալով մէջքին ու նորից դէպի վար թեքուելով կպչում մերթ այս կողին, մերթ այն կողին, որ տեսարանը թւում էր զարմանալի անիրական։ Մարթան, հարեւանները եւ շատ գիւղացիք, ոմանք տանիքներին կանգնած, ոմանք էլ հաւաքուած Խոտնոցի ձորում, զարմացած նայում էին այդ տեսլացած ձիաւորի ետեւից, որին բռնելու համար դէպի Լեռնաձորի աղբիւրն էին վազում եօթ զինուած մարդ։
– Չմօտենաք ինձ եւ չգաք իմ ետեւից,- լսուեց Մօրուք Կարոյի սպառնական կանչը հեռուից եւ ինքն ու իր ձին կորան արեւի վերջին ճառագայթներից դատարկուած ոլորապտույտ ձորի մէջ։
– Փախավ մեր ձեռքից,- ասաց պետը յուսահատօրէն կանգ առնելով եւ արմունկը յենելով մի մթնած ժայռի։
– Գնաց միանալու կոլխոզից փախածներին,- աւելացրեց նրա թիկունքից վազողներից մէկը, զայրոյթից կրակելով ձորնիվեր։
Կարոն, իհարկէ, բանդիտներին չմիացավ։ նա իրեն համարում էր նպատակի մարդ եւ գնաց իր նպատակի ետեւից։